برده داری وکنیز داشتن در اسلام چگونه است و اسلام چگونه با این موضوع برخورد کرده و روشش چه بوده است؟

پاسخ:

داشتن غلام و كنيز در عصر بعثت پيامبر اسلام در همه جوامع بشري امري مرسوم و متداول بوده و اين امر قدمتي بسيار ديرينه دارد. در واقع اسلام برده داري را ابداع نكرده، بلكه براي آن شرايط و قوانين ويژه اي ترسيم نموده و آن را به شدت محدود نموده است. شرايط و احكام خاصي كه اسلام براي نوع بردگي و شيوه برده داري و كيفيت برخورد با آنان و نحوه آزادي ايشان اعمال داشته، تفاوت هاي چشمگيري بين برده داري در اسلام و برده داري متداول در ساير جوامع ايجاد نموده است.
البته اسلام دستور سريعي براي لغو اين سنت ناپسند صادر ننمود ، اما روح كلي قوانين و مقررات و نحوه برخورد اسلام با اين پديده به خوبي نشان مي دهد كه اسلام از اساس با اين پديده زشت موافق نبوده و خواستار برچيده شدن آن بود اما براي انجام اين هدف نياز به برنامه ريزي مشخص و رويكردي دقيق بود كه قوانين اسلام به درستي در همين مسير تدوين گشت.
تاريخ اسلام نشان مي دهد كه اسلام پس از ظهور در خصوص برخي انحرافات به طور ضربتي و قاطعانه برخورد كرد؛ اما در بسياري از موارد هم برخورد اين گونه نبود. به حكم عقل هم نبايد اين گونه باشد؛ چنان كه در مورد حكم شراب و حجاب تا حدودي اين گونه بود.
بايد وضعيت اين فرهنگ در جوامع آن روز مد نظر قرار گيرد و آن گاه نحوه برخورد اسلام با اين پديده زشت بررسي گردد. در واقع ما صرفاً با يك فرهنگ اشتباه و عادت نادرست مواجه نيستيم؛ بلكه با يك ساختار پيچيده اجتماعي مواجهيم كه در همه اجزا و تار و پود جامعه راه يافته، اقتصاد و فرهنگ و معيشت و ديگر اركان جامعه با آن درهم تنيده بود .
وجود بردگان در جوامع گوناگون آن قدر عميق و بديهي بود كه در متمدن ترين كشورها تا حدود 150 سال پيش بردگان جزء جداناپذير بسياري از جوامع بودند. تصور حذف برده ها از ساختار زندگي فردي و اجتماعي به ذهن كسي خطور نمي كرد. مسلما اين مسئله در 1400 سال پيش بسيار عميق تر و ريشه اي تر در آن جوامع استقرار داشت. اسلام نمي توانست با اين مسئله به شكلي سريع و به اصطلاح انقلابي برخورد نمايد .
اين كه چرا اسلام به يكباره و به صورت انقلابي در جهت رهايي بردگان گام بر نداشت، بلكه در جهت رهايي تدريجي آنان كوشيد،سوال مهمي است ؛ اما پاسخ آن اين است كه رهايي دفعي، مشكلاتي را به دنبال داشت كه اگر نظام غلطي در بافت جامعه اي وارد شود، ريشه كن نمودن آن به زمان و برنامه حساب شده اي نياز دارد. در غير اين صورت نمي توان آن را ريشه كن نمود. درست مانند انساني كه به بيماري خطرناكي مثل اعتياد مبتلا شده و بيماريش كاملاً پيشرفت نموده است.
تاريخ بعدها روش صحيح مبارزه تدريجي با اين رسم جا افتاده را تاييد كرد ، خط بطلان بر مبارزه سريع و بي برنامه در مورد اين گونه امور مهم و رسوخ يافته در اعماق باورها و فرهنگ ها كشيد ؛ در تاريخ معاصر آمده كه رييس جمهور آمريكا بدون ايجاد مقدمات لازم به يكباره برده داري را لغو و ممنوع اعلام كرد ، ولي بردگاني كه به ظاهر آزاد شده، ولي روحا آزاد نشده بودند و توان روحي و اجتماعي اداره خود را نداشتند ، از صاحبان خود به التماس مي خواستند مثل سابق آنان را به بردگي بگيرند و رها نسازند!!
اسلام براي از بين بردن پديده بردگي برنامه هايي را ارائه داده است. اينك به بيان برخي از جوانب اين برنامه مي پردازيم:
الف ) لغو همة راه هاي بردگي جز يك راه:
در عصر بعثت رسول براي بردگي راه هاي متعددي وجود داشت. يعني از راه هاي مختلف، انسان آزاد تبديل به برده مي شود مانند اسارت در جنگ، حكم و خواست حاكمان وقت براي برده گرفتن افراد آزاد. طفلي كه از ام ولد(مادري كه كنيز است)به دنيا مي آمد، هرچند پدرش آزاد بود. كسي كه از رفتن به جنگ امتناع مي كرد يا از جنگ فرار مي كرد، تبديل به برده مي شد. كساني كه از كشور فرار مي كردند و به كشور و قلمرو حكومت حاكم ديگر پناهنده مي شد، حاكمان آن سرزمين آن ها را برده قرار مي دادند. كسي كه مرتكب جرايمي مانند قتل و دزدي مي شد، يا به واسطه فقر گاهي انسان آزاد خود يا فرزندش را در معرض فروش قرار مي داد. يا همسرش را به عنوان كنيز به فروش مي رسانيد. يا از طريق آدم ربايي و دزديدن فرد آزاد او را برده قرار مي داد يا اگر كسي در قمار مي باخت و خود را گرو قمار مي داد، بعد از باخت در قمار برده ديگري مي شد.
اسلام تمام اين راه ها را ملغي نمود و فقط بردگي را از طريق اسارت در جنگ قبول نمود.(1) آن را هم هرگز به عنوان جنبه الزامي اعلان نكرد؛ در واقع در صورت پيروزي در جنگ ، گرفتن برده الزامي نبود، بلكه دستور اسلام در اين مورد اين است كه بعد از پايان جنگ با كفار، افرادي كه اسير مي شوند، به چند صورت با آنان برخورد شود:
- از آنان فديه گرفته شده، آزاد شوند؛
- با اسيران مسلمان مبادله شوند؛
- با انجام اموري نظير آموختن خواندن و نوشتن به مسلمانان آزادي خود را به دست آورند ؛
در مواردي كه راه هاي قبلي به صلاح يا ممكن نبود، به جاي اين كه آن ها را بكشند، اسيرشان كرده و براي خدمت، به كار بگمارند و بين مردم تقسيم كنند.
بسياري همين امر را نشانه تاييد برده داري و همراهي اسلام با اين رفتار غلط دانسته اند ، در حالي كه به نظر مي رسد. اين قضاوت اصلا منصفانه و دقيق نيست ؛ فرض كنيد دولتي كافر به جامعه اسلامي حمله كرده و در نتيجه اين نبرد افرادي از سپاه دشمن به اسارت در آمدند ؛ تكليف اين عده چيست و حكومت اسلامي چگونه بايد با آن ها برخورد كند؟
جواب از چند گزينه خارج نيست ؛ يا بايد آن ها را از دم تيغ بگذراند ، يا در زندان اسير كرده و يا آن ها را آزاد نمايد ؛ اگر دقت كنيم همه اين موارد دچار مشكلات عديده اي است ؛ زنداني كردن اسرا علاوه بر همه مفاسدي كه اصل قانون زندان در پي دارد، بار مالي سنگيني را بر دولت اسلامي تحميل مي كرد . جداي آن كه با نياز مالي بسيار مسلمانان در آن مقطع زماني و كمبودهاي فراوان و حجم زياد اسرا اين امر امكان پذير نبود .
كشتن همه اسرا هم نتايج مثبتي در پي نداشت. زيرا بسياري از اين افراد شناخت كاملي از اسلام نداشتند . چه بسا با آشنايي درست به اسلام مي گرويدند . به علاوه كشتن بيش تر افراد آثار و نتايج سوء فرهنگي و رواني در پي داشت كه با فلسفه اسلام همخواني نداشت .
از طرف ديگر آزادي همه اسرا هم كاري بسيار نامعقول بود ، زيرا اين افراد كساني بودند كه با اسلام و مسلمانان به جنگ برخاسته ،حتي برخي از آنان را كشته بودند . يقينا آزادي آن ها همان و بازگشت به آغوش كفار و آمادگي براي شركت در نبرد بعدي همان ؛ پس ناچار لازم بود بدون آن كه نگهداري آن ها هزينه و فشاري بر جامعه اسلامي وارد كند، اين افراد در متن جامعه به نوعي وارد شوند كه هم آثار مثبت اقتصادي و رفاهي براي جامعه در پي داشته باشند و هم زمينه آشنايي آن ها با حقايق اسلام و بستر ميل و گرايش به اسلام در آن ها فراهم گردد . اين همان قانون برده داري مورد امضا و تجويز اسلام بود كه اعمال شد .
ب) زشت شمردن انسان فروشي:
حال كه يك سرچشمه بردگي آن هم به ناچار مورد پذيرش قرار گرفت، ممكن است از همين راه مردم سوء استفاده كنند و سايه ‌شوم بردگي را بر جامعه اسلامي چيره گردانند. براي اين كه چنين اتفاقي نيافتد، اسلام آمد و خريد و فروش بردگي را بدترين و منفورترين معاملات اعلام كرد. پيامبر(ص) فرمود: “شرّ النّاس مَن باع النّاس؛(2) بدترين مردم كسي است كه انسان ها را بفروشد“.(زن هم تابع همين انسان بودن است )
ج) رفتار انساني با بردگان:
اسلام در مورد رفتار انساني با بردگان بسيار سفارش نموده . پيامبر(ص) فرمود: “كسي كه برادرش زيردست او است، بايد از آنچه مي خورد، به او بخوراند . از آن چه مي پوشد، به او بپوشاند . زيادتر از توانايي به او تكليف نكند.(3) امام علي(ع) به غلامش، قنبر گفت: ” از خدا شرم دارم كه لباسي بهتر از تو بپوشم".(4)
هم چنين اسلام براي بردگان شخصيت انساني بيان كرد تا آن جا كه از نظر شخصيت انساني، هيچ تفاوتي ميان بردگان و افراد آزاد نمي گذارد و معيار ارزش را تقوا قرار مي‌دهد.(5) نيز اسلام راه هاي فراواني را براي آزادي بردگان در نظر گرفته است كه با توجه به اين راه ها خواه ناخواه بردگي از جامعه بشري زدوده مي شود. راه ها به دو دسته تقسيم مي شود:
راه استحبابي و سفارش هاي اخلاقي:
درباره پسنديده بودن آزاد نمودن بردگان، در سخنان رسول گرامي و امامان معصوم(ع) بسيار سفارش و تأكيد شده است. پيامبر فرمود: “هر كه برده مسلماني را آزاد كند، ‌خداوند او را از آتش جهنم آزاد مي سازد".(6)
راه وجوبي و دستورهاي قانوني:
اسلام افزون بر سفارش هاي اخلاقي و ارزش نهادن به آزاد نمودن بردگان، در موارد متعددي با دستورهاي الزامي، مسلمانان را به آن وادار نموده است.
اينك نگاهي اجمالي به راه هاي قانوني براي آزادي بردگان:
آزادي بردگان از راه معاهده و مكاتبه (مكاتبه مشروط يا مطلق)؛ عتق تدبير؛ تبعيت اشرف ابوين؛ عتق براي تملك انثي بر احدالعمودين؛ عتق براي تملك ذكر بر احد العمودين يا محارمي از زنان؛عتق سرايت؛ عتق استيلاد (ام ولد)؛ عتق مرضي، همانند كوري، جذام، لنگ و زمينگير؛ مسلمان شدن عبد قبل از اين كه مولايش در محيط كفر مسلمان شود؛ اگر مولا وارث نداشته باشد، برده با مال آزادي به واسطه عهد و نذر و قسم. آزادي به واسطه‌ كفاره در موارد مختلف مانند كفاره روزه، قتل خطايي .(7)
اما در اين ميان مهم ترين راهكار همان تلاش فرهنگي و تغيير رويكرد رفتار و نگرش مردم نسبت به بردگان بود كه اين امر بدون وجود الگوهاي عملي امكان پذير نبود . به همين خاطر پيامبر و ائمه عليهم السلام ، خود برده و كنيزاني را مي خريدند . به واسطه رفتار انساني خود و كرامتي كه در حق آنان روا مي داشتند ، به صورت عملي نحوه نگرش و برخورد جامعه با بردگان را تصحيح كرده تغيير مي دادند . دستورات اسلام در خصوص بردگان را خود به بهترين شكل محقق مي نمودند و زمينه تشويق ديگران به اين امر مي شدند .
به عنوان مثال كنيز در جامعه آن روز از ارزش و حرمتي برخوردار نبود ، اما پيامبر كه داراي كنيزاني به نام هاي جويريه و صفيه بودند . هر دو را آزاد كرده و سپس با آن دو ازدواج نمودند (8) ، اين رفتار تاثير شگرفي در نوع رفتار و برخورد مردم با كنيزان داشت چون مردم مي ديدند زني كه تا ديروز همچون حيوانات خريد و فروش مي شد، به ناگاه همسر پيامبر و ام المومنين گشته، از بالاترين مقام و منزلت اجتماعي برخوردار شد .
اصولا رفتار و سيره اهل بيت درباره بردگان , از درخشان ترين فضايل اسلام در برخود با زير دستان مي باشد. همين رفتار شايسته , سبب شده بود غلامان و كنيزانِ ائمه , از آزادي خود خوشحال نشوند و تقاضا كنند براي هميشه غلام آن بزرگواران باقي بمانند. اكثر بردگان در خانه اهل بيت با معارف ديني و احكام الهي آشنا مي شدند و از محضر آنان استفاده هاي علمي و عملي بسياري مي نمودند.
در نتيجه اين افراد پس از آزادي , انسان هايي نمونه , مؤمن و حقيقت جو بودند و در مسير ترويج حقيقت و اسلام ناب مي كوشيدند .
مجموعه اين مسايل و نتيجه اين نوع برخورد به خوبي نشان مي دهد كه اسلام منطقي ترين برخورد را با برده داري اعمال نموده است ؛ البته اين امر زوايا و جزييات بيش تري دارد كه در صورت تمايل مي توانيم به آن ها بپردازيم .

پي نوشت ها:
1. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه ، دار الكتب الإسلاميه ، تهران، چاپ اول، 1374 ش ، ج 21 ص 417
2. شيخ كليني، كافي، ج 5، ص 114،نشر دار الكتب الاسلاميه، تهران، بي تا .
3. علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 71، ص 141 و 142.نشر اسلاميه تهران ، بي تا
4. همان، ص 144.
5. حجرات (49) آية 13.
6. كافي، ج 4، ص 134. همان
7. محقق حلّى، نجم الدين جعفر بن حسن ، شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام‏ ، كتاب العتق ، مؤسسه اسماعيليان‏ ، تهران ، 1408 ه ق‏ .
8 . حسين استادولى‏ ، امالي شيخ مفيد با ترجمه استاد ولي ، ص 305 ،انتشارات آستان قدس‏ ، مشهد، 1364 ش

 

 

 

 

چون که با تکبیرها مقرون شدند

همچو قربان از جهان بیرون شدند

معنى تکبیر این است اى امام

کاى خدا پیش تو ما قربان شدیم

وقت ذبح الله اکبر مى کنى

همچنین در ذبح نفس کشتنى

من چو اسماعیل و جان همچو خلیل

کرد جان تکبیر بر جسم نبیل

 

نهم ذیحجه را روز عَرَفه گویند. این روز از روزهای مهم برای مسلمانان و از جمله شیعیان است. گرچه عید نامیده نشده اما همچون عید خوانده شده است. از سوی دیگر از آنجا که امام سوم شیعیان حرکت خود را بسوی کربلا پس از مراسم حج آغاز کرد برای شیعیان از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین زیارت امام سوم شیعیان در این روز بسیار توصیه شدهاست.«دعای امام حسین در روز عرفه» از مهم ترین اعمال این روز است که پس از نماز ظهر و عصر خوانده میشود.عید قربان پس از روز عرفه قرار دارد.در باره نامگذاری این روز به عرفه آمدهاست:

جبرائیل علیه السلام هنگامی که مناسک را به ابراهیم میآموخت، چون به عرفه رسید به او گفت «عرفت؟»و او پاسخ داد «آری»، لذا به این نام خوانده شد. و نیز گفته اند سبب آن این است که مردم از این جایگاه به گناه خود اعتراف میکنند و بعضی آن را جهت تحمل صبر و رنجی میدانند که برای رسیدن به آن باید متحمل شد. چرا که یکی از معانی «عرف» صبر و شکیبایی و تحمل است.

 

 

 

 

 

بسم الله الرحمن الرحيم

شبهه اي در بحث حج مطرح است و در طي مباحث آتي آن را بحث پي خواهيم گرفت.

ابتدا بايد از چرايي حج و ثمره اصيل آن صحبت كرد و اينكه چرا كعبه انتخاب شده است :

تضادها و تنوعاتي كه انسانها را از يكديگر جدا كرده  از هر كدام در برابر يكديگر گرگي درنده ساخته و آنان را به جنگ و پيكار با يكديگر واداشته است، در فريضه حج مبدل به هماهنگي و وحدتي مي گردد كه تنها در شعرها، و شعارها و گفتار مبلغان و آرمان اعلاي انساني ديده مي شود. اين احساس همبستگي و هماهنگي است كه اگر ادامه يابد و مربيان جوامع، آن را به طور جدي در آموزش و پرورش بكار گيرند بسياري از دردها و رنجهاي اجتماعي درمان خواهد شد
حضرت علي(ع) در فرازي ديگر از نهج البلاغه و در بيان فلسفه مشكلات سفر حج مي فرمايند: آيا مشاهده نمي كنيد كه همانا خداوند سبحان، انسانهاي پيشين از آدم(ع) تا آيندگان اين جهان را با سنگهايي در مكه آزمايش كرد كه نه زيان مي رسانند، و نه نفعي دارند و نه مي شنوند. اين سنگها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل پايداري مردم گردانيد.
سپس كعبه را در سنگلاخ ترين مكانها، بي گياه ترين زمينها، و كم فاصله ترين دره ها، در ميان كوههاي خشن، سنگريزه هاي فراوان، و چشمه هاي كم آب، و آبادي هاي از هم دور قرار داد، كه نه شتر، نه اسب و گاو گوسفند، هيچ كدام در آن سرزمين آسايش ندارند. سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد كه به سوي كعبه برگردند، و آن را مركز اجتماع و سرمنزل مقصود و باراندازشان گردانند. تا مردم با قلبهاي مملو از عشق، به سرعت از ميان فلات و دشتهاي دور، و از درون شهرها، روستاها، دره هاي عميق، و جزاير از هم پراكنده درياها به مكه روي آورند. شانه هاي خود را بجنبانند و گرداگرد كعبه «لااله الاالله» بر زبان جاري سازند، و در اطراف خانه طواف كنند، و با موهاي آشفته، بدنهاي پرگرد و غبار در حركت باشند.
لباسهاي خود را كه نشانه شخصيت هر فرد است درآورند، و با اصلاح كردن موهاي سر، قيافه خود را تغيير دهند، كه آزموني بزرگ و امتحاني سخت، و آزمايشي آشكار است براي پاكسازي و خالص شدن، كه خداوند آن را سبب رحمت و رسيدن به بهشت قرار داد. اگر خداوند خانه محترمش، و مكان هاي انجام مراسم حج را در ميان باغ ها و نهرها، و سرزمين سبز و هموار، و پر درخت و ميوه، مناطقي آباد داراي خانه ها و كاخ هاي بسيار، و آبادي هاي به هم پيوسته، در ميان گندم زارها و باغات خرم و پر از گل و گياه، داراي مناظري زيبا و پر آب در وسط باغستاني شادي آفرين، و جاده هاي آباد قرار مي داد، به همان اندازه كه آزمايش ساده بود، پاداش نيز سبكتر مي شد.
اگر پايه ها و بنيان كعبه، و سنگ هايي كه در ساختمان آن، به كار رفته از زمرد سبز و ياقوت سرخ و داراي نور و روشنايي بود، دل ها ديرتر به شك و ترديد مي رسيدند، و تلاش شيطان بر قلب ها اثر مي گذاشت، و وسوسه هاي پنهاني او در مردم كارگر بود. در صورتي كه خداوند بندگان خود را با انواع سختي ها مي آزمايد، و با مشكلات زياد به عبادت مي خواند، و به اقسام گرفتاري ها مبتلا مي سازد، تا تكبر و خودپسندي را از دل هايشان خارج كند و به جاي آن فروتني آورد و درهاي فضل و رحمتش را بر روي آنها بگشايد، و وسائل عفو و بخشش را در اختيارشان گذارد. »نهج البلاغه خطبه 192

اصولا يكي از بدبختي هاي بزرگ اين است كه مرزهاي كشور اسلامي سبب جدائي فرهنگي آنها مي گردد و موجب مي شود مسلمانان هر كشور تنها به خود بينديشند، كه دراين صورت جامعه واحد اسلامي پاره پاره و نابود مي گردد، آري حج مي تواند جلوي اين سرنوشت شوم را بگيرد.
و چه جالب مي فرمايد، امام صادق(ع) : «ولو كان كل قوم انما يتكلمون علي بلادهم و…» يعني: اگر هر قوم و ملتي تنها از كشور و بلاد خويش سخن بگويند تنها به مسائلي كه در آن است بينديشند همگي نابود مي گردند و كشورهايشان ويران مي شود، منافع آنها ساقط مي گردد و اخبار واقعي در پشت پرده قرار مي گيرد (تفسير نمونه- ج 14 ص 81)

در حديث ديگري از همان امام(ع) در تفسير آيه «ليس عليكم جناح ان تبتغوا فضلا من ربكم» مي خوانيم كه فرمود: «فاذا احل الرجل من احرامه و قضي فليشتر ليبع في الموسم» يعني: هنگامي كه انسان از احرام بيرون آيد و مناسك حج را بجا آورد در همان موسم حج خريد و فروش كند. (و اين موضوع نه تنها گناه ندارد بلكه داراي ثواب است) همين معني در ذيل حديثي كه از «امام علي بن موسي الرضا(ع) به طور مشروح در بيان فلسفه هاي حج وارد شده است آمده و در پايان آن مي فرمايد: «ليشهدوا منافع لهم». اشاره به اينكه آيه «ليشهدوا منافع لهم» هم منافع معنوي را شامل مي شود و هم منافع مادي را كه از يك نظر همه معنوي است.
اين موضوع را هم نبايد از نظر دور داشت كه تجارت و فعاليت اقتصادي و كسب درآمد در اين سفر روحاني نبايستي موجبات تفرقه و جدايي مسلمانان را از يكديگر فراهم سازد همچنانكه امام علي(ع) در نامه اي به يكي از استانداران خود چنين مي نگارد: «به مردم مكه فرمان ده تا از هيچ زائري در ايام حج اجرت مسكن نگيرند.  (نامه ،‌67)زيرا كه خداوند سبحان فرمود: «سواءالعاكف فيه و الباد…»(حج،25) يعني: عاكف (اهل مكه) و بادي (زائراني كه از ديگر شهرها به حج مي آيد در مكه يكسانند، خدا ما و شما را به آنچه دوست دارد توفيق عنايت فرمايد.( در بارگاه نور, حسين انصاريان)

 

پرسش: چگونه وقتی کره زمین گرد است می گویند رو به قبله نماز بخوانیم در صورتی که با گرد بودن کره ، ما وقتی رو به قبله می ایستیم در اصل رو به آسمان ایستاده ایم مثلا وقتی که در ساحل ایستادیم انتهای دریا به علت گرد بودن زمین به آسمان ختم می شود، لطفا بیشتر توضیح دهید.

پاسخ: 1ـ در علوم عقلی مثل فلسفه ، اصل نانوشته ای وجود دارد که می گوید: « هر اعتباری در ظرف اعتبار خویش حقیقی می نماید.» یعنی برخی امور ، اگر چه اعتباری هستند ولی اعتبار آنها بی علّت نیست و عاملی سبب آن امر اعتباری بوده است. لذا چنان اعتباری ، اگرچه حقیقت نیست ولی بر مسند حقیقت تکیه کرده ، به گونه ای که گریزی از آن نیست. برای مثال ، اسکناس یک امر اعتباری است ؛ آنچه در اسکناس حقیقت دارد ، کاغذ و جوهری است که اسکناس از آنها درست شده است. لذا با نگاه حقیقی ، یک کیلو اسکناس هزار تومانی با یک کیلو اسکناس صد تومانی تفاوتی ندارد ، همینطور یک کیلو اسکناس با یک کیلو کاغذ خام اسکناس که آغشته به جوهر مخصوص اسکناس شده تفاوتی ندارد. امّا آیا مردم جامعه حاضرند یک کیلو اسکناس هزار تومانی را با یک کیلو اسکناس صد تومانی یا کیلو کاغذ خام اسکناس که آغشته به جوهر مخصوص اسکناس شده تعویض نمایند؟ روشن است که هیچ عاقلی دست به چنین کاری نمی زند ؛ امّا چرا؟ چون انسان گریزی از زندگی اجتماعی ندارد ؛ و داد و ستد در بین افراد جامعه ، یک حقیقت است نه یک قرارداد صرف ؛ و اقتصاد زاییده ی همین حقیقت اجتماعی می باشد ؛ و اسکناس امری اعتباری و قراردادی است که بر راستای همین امر حقیقی استوار گشته. از اینرو تا ما در اجتماع هستیم چاره ای جز به رسمیّت شناختن این اعتبار نداریم.

مساله ی قبله نیز مثل مساله اسکناس می باشد ؛ با این تفاوت که حقیقت پشت اسکناس ، یک واقعیّت اجتماعی است ولی حقیقت پشت قبله ، چندین حقیقت ، در مراتب مختلف می باشد.

خداوند متعال می فرماید: « وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ ــــ و هیچ چیزی نیست مگر اینکه خزائن (حقایق) آن نزد ماست و ما آن را نازل نمی کنیم مگر به اندازه ی معلوم و معیّن.» (الحجر:21) همچنین فرمود: « وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ ــــــ و این چنین ، ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم ؛تا از اهل یقین گردد.» (الأنعام:75) و فرمود: « أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فی‏ مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْض … ــــ آیا به ملکوت آسمانها و زمین نظر نمی کنید؟ … » ‏(الأعراف:185) و باز فرمود: « قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ ــــ بگو کیست که ملکوت هر چیزی به دست اوست؟» (المؤمنون:88)

از این آیات بر می آید که دنیا و آسمان و زمین آن ، باطن و حقیقتی ملکوتی نیز دارند ؛ و این زمین و آسمان ، تنزّل یافته ی همان حقایق ملکوتی می باشند. همینطور موجودات روی زمین نیز باطن و ملکوتی دارند ؛ لذا فرمود: « وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاس ــــ و آهن را نازل کردیم که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است‏ » (الحدید:25) همچنین فرمود: « یا بَنی‏ آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُواری سَوْآتِکُمْ وَ ریشاً وَ لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِکَ خَیْر ــــ اى فرزندان آدم! لباسى براى شما نازل نمودیم که اندام شما را مى‏پوشاند و مایه ی زینت شماست؛ اما لباس پرهیزگارى بهتر است. » (الأعراف:26)

کعبه نیز ظاهراً خانه ای ساخته شده از سنگ است امّا این خانه نیز باطن و حقیقتی ملکوتی دارد و نماینده ی حقیقتی مجرّد و غیر مادّی به نام ضرّاح یا بیت المعمور است که در هر آسمانی از آسمانهای ملکوت نمودی دارد . خود آن بیت المعمور نیز تنزّل یافته ی عرش خداست ؛ و عرش خدا ظهور چهار وصف اتمّ خداوندی است که عبارتند از: « سبحان الله و الحمد لله و لا اله الّا الله و الله اکبر» و عرش خدا را ظهوری است که آن را وجه الله گویند که کلّ هستی را پر نموده است ؛ لذا خداوند متعال فرمود: « وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیمٌ ــــ مشرق و مغرب ، از آنِ خداست ؛ و به هر سو رو کنید، وجه الله آنجاست. همانا خدا گستراننده ی علیم است.» (البقرة:115)

از طرف دیگر انسان نیز روحی و جسمی دارد ، که قبله ی جسم او کعبه و قبله ی روح او بسته به مرتبه ی آن ، یکی از مراتب ملکوتی کعبه می باشد ؛ و اگر کسی به مقام خلیفة اللهی برسد قبله ی روح او اسماء الهی است که مافوق عرش می باشند. همچنین نماز آدمی را هم ظاهر و باطنی است ، در ظاهر نماز ، روی بدن باید به سمت کعبه ی ظاهر باشد و امّا باطن نماز باید در مراتب هستی بالا رفته یک به یک ملکوت کعبه را ملاقات نماید تا به عرش خدا و مافوق آن راه یابد. از اینروست که فرمودند: « الصّلاة معراج المومن ».

خلاصه ی سخن اینکه:

انسان بدنی دارد و روحی که بدنش جهتدار ولی روحش فارغ از هر جهتی است. همچنین نماز ، را مراتبی است که ظاهر آن باید به جهتی باشد ولی حقیقت آن به سمت وجه الله است که کلّ هستی را پر نموده است. کعبه نیز به همین نحو دارای ظاهر و باطنی است که ظاهرش مثل بدن انسان و ظاهر نماز ، مقیّد به جهت و سمت می باشد ولی باطنش از هر جهتی منزّه است. لذا بر ظاهر قبله و نماز و انسان حکم ظاهر بار می شود که حکمی اعتباری است و بر باطن آنها حکم حقیقت بار می شود که از هر جهتی آزاد است. و اهل زمین ، اگر چه می دانند زمین کروی است ولی آن را مسطّح اعتبار می کنند. همانگونه که می دانند زمین بر گرد خورشید می چرخد ولی چنین اعتبار می کنند که خورشید بر گرد زمین می چرخد. لذا حتّی یک منجّم نیز هنگام طلوع و غروب نمی گوید: زمین چرخید و خورشید دیده شد یا خورشید پنهان گشت ، بلکه می گوید خورشید طلوع کرد یا خورشید غروب نمود. یا هنگام ظهر نمی گوید زمین چرخید و سر ما به راستای خورشید رسید ، بلکه می گوید: خورشید به بالای سر ما رسیده است ؛ یا هنگامی که یک منجّم با هواپیما به سمت شهری در آن سوی کره ی زمین حرکت می کند ، نمی گوید من به سمت فضا می روم ، بلکه می گوید به سمت فلان شهر می روم. حتّی خلبان هم وقتی هواپیما را به سمت آن شهر هدایت می کند ، چنین نیست که مدام سر هواپیما را به سمت زمین کج کند تا هواپیما به سمت فضا نرود ؛ بلکه مسیر راست با سرعت زیر یازده هزار و دویست متر بر ثانیه ، در مجاورت جاذبه زمین ، مساوی است با مسیر منحی . لذا اگر موشکی بخواهد از حرکت منحی بر گرد زمین رها شود باید از این سرعت فراتر رود.

پس ، تا ما بر روی زمین هستیم و با سرعتهای عادی سیر می کنیم ، جهتهای منحنی روی زمین برای ما مستقیم اعتبار می شوند ؛ چون در این گونه از امور ، بشر تابع حسّ خویش است نه تابع نگاه علمی و عقلی. لذا اگر از ما خواسته شود که بر روی زمین خطّی راست یا مثلثی رسم کنیم ، فوراً آن را رسم می کنیم و نمی گوییم که ترسیم خطّ راست یا مثلث بر سطح کره غیر ممکن می باشد.

2ـ حقیقت امر همان بود که پیشتر گفته شد ، امّا اگر آن استدلال ، شیفتگان علوم جدید را قانع نکرد ، پاسخی دیگر توان داد. و آن اینکه مفهوم خطّ و راستا ، از منظر هندسه ی اقلیدسی متفاوت با مفهوم خطّ از دیدگاه هندسه ی نااقلیدسی است ؛ و آنچه علم امروز در بُعد کلان عالم ، آن را به رسمیّت می شناسد ، هندسه ی نااقلیدسی مثل هندسه ریمانی یا هندسه ی لوباچفسکی است ؛ که هندسه های منحنی می باشند. در هندسه ی اقلیدسی اگر خطّی بر روی کره ترسیم شود تنها در یک نقطه با کره مماسّ خواهد بود ولی در هندسه ی نااقلیدسی خطّ راستی که روی کره کشیده می شود در تمام نقاط با سطح کره اشتراک خواهد داشت. و جالب این است که بدانیم بزرگترین نظریّات فیزیکی امروز ، مثل نسبیّت عامّ اینشتین نیز بر همین هندسه های نا اقلیدسی مبتنی می باشند. در جهان امروز ، هندسه ی اقلیدسی تنها در ابعاد کوچک کاربرد دارد که ما انسانها در چنین ابعادی ، زمین را مسطّح فرض می کنیم ؛ امّا در بُعد کلان عالم ، که گرانش نقش اساسی ایفا می کند ، هندسه ی مسطّح اقلیدسی فاقد کاربرد می باشد.

همچنین بهتر است بدانیم که از نظر نسبیّت عامّ که مبتنی بر هندسه ی نا اقلیدسی است ، زمین با حرکتی دوری به گرد خورشید نمی چرخد ، بلکه زمین در خطّی کاملاً راست ، راه خود را می رود ؛ لکن جرم خورشید فضا ـ زمان را خمیده کرده است ، لذا حرکت مستقیم در فضای خمیده ی چهار بُعدی در نگاه سه بُعدی ما منحنی می نماید.

—

به نقل از : http://hekmatabad.parsiblog.com/Posts/44